W labiryncie naszego mózgu - Wywiad z dr Ałbeną Grabowską

Joanna Górska: Pani Doktor zacznijmy może od początku, co to jest ośrodkowy układ nerwowy?

Ałbena Grabowska:  Ośrodkowy układ nerwowy to najważniejsza część układu nerwowego u człowieka i innych kręgowców. Znajduje się on w czaszce i wewnątrz kręgosłupa. Składa się z istoty białej i szarej. Ta szara jest ważniejsza, bo to ciała komórek nerwowych. Oprócz tego mamy różne włókna, którymi „biegną informacje”, tkanki, naczynia krwionośne, które odżywiają nerwy.

W jaki sposób jego uszkodzenia mogą wpływać na nasze życie ?
Komórki w naszym mózgu są wysoko wyspecjalizowane. Są ośrodki (grupa komórek), które znajdują się tylko w jednej półkuli (przeważnie w tej, która dominuje), na przykład te odpowiedzialne za rozumienie mowy, albo wymawianie słów. W przypadku uszkodzenia, tracimy pewne zdolności, nie możemy prawidłowo mówić, albo tracimy możliwość ruchu.

Z pamięcią, albo działaniem sprawa jest bardziej skomplikowana. Komórki, które odpowiadają za pamięć, skoordynowane myślenie, czy planowanie są rozsiane po całym mózgowiu. Utrata tych funkcji postępuje, zatem powoli i jest zależna od przyczyny uszkodzenia. W chorobie nagłej (udar mózgu) objawia się natychmiast, natomiast w przewlekłych (guzy, zwyrodnienia), rozwija się podstępnie i jest często późno rozpoznawana.  

W kwietniu obchodziliśmy tydzień wiedzy na temat autyzmu? Co to jest autyzm i zespół Aspergera. Wielu z nas myśli, iż są to choroby psychiczne a nie neurologiczne.

Całościowe zaburzenia rozwojowe ze spektrum autyzmu są coraz częściej rozpoznawane przez psychologów przedszkolnych i szkolnych. Należy do nich autyzm w „naszym” pojęciu oraz właśnie zespół Aspergera. Osoby z takim rozpoznaniem leczą się przeważnie u psychiatry, ale nie jest to choroba psychiczna w potocznym tego słowa znaczeniu. Zaburzenie to obejmuje przede wszystkim trudności w kontaktach społecznych. Dziecko z takim zespołem nie umie bawić się z innymi dziećmi, samo nie inicjuje zabaw, w których mają uczestniczyć także inne dzieci. Zabawy mają charakter stereotypowy, na przykład obserwowanie wirujących przedmiotów, bądź wkładanie i wyjmowanie jakiegoś przedmiotu z pudełka.

Dzieci mają także ogromne trudności w akceptowaniu zmian. „Scenariusz” dnia czy zabawy musi być stały, niezmienny, a w przypadku zmian reagują agresją w stosunku do siebie i bliskich. Zespół ten cechuje także tzw. „ograniczona elastyczność myślenia”, przy czym wyraźnie należy stwierdzić, że nie mamy do czynienia z upośledzeniem umysłowym.

A co to jest zespół Aspergera ?

W zespołe Aspergera ( ZA) występują także szczególnie pochłaniające, obsesyjne zainteresowania (cyfry, pociągi, samoloty, czy też języki), natomiast rozwój mowy oraz rozwój poznawczy przebiega bardziej prawidłowo w porównaniu do autyzmu dziecięcego.

Głównymi kryteriami różnicującymi ZA od autyzmu głębokiego są brak opóźnienia rozwoju mowy i innych istotnych jej zaburzeń uniemożliwiających logiczną komunikację, prawidłowy rozwój poznawczy. Bywa, że ZA ma charakter łagodny i osoba cierpiąca na to zaburzenie uchodzi po prostu za ekscentryka lub dziwaka.

Inaczej nieco jest z autyzmem dziecięcym. Tu oprócz zaburzonych funkcji społecznych, ale mniej wyrażonych na plan pierwszy wysuwają się zaburzenia rozwoju mowy (głównie jej zahamowanie) oraz kłopoty z nawiązywaniem kontaktów i kontaktu wzrokowego.  

Najczęściej wymienia się zespół sześciu głównych kryteriów diagnostycznych, które pomagają odróżnić zaburzenia ze spektrum autyzmu od chorób psychicznych:  Są to:
1. zaburzenia interakcji społecznej, nieumiejętność lub brak chęci współpracy w grupie,
2. zaburzenia mowy i języka (opóźniony rozwój, powierzchownie perfekcyjny język ekspresyjny, sztywna i pedantyczna mowa, nietypowa prozodia i charakterystyka głosu, uszkodzenie zdolności rozumienia języka – przede wszystkim znaczeń przenośnych i ukrytych)
3. zawężone, specjalistyczne zainteresowania, połączone czasem z obsesyjnym zainteresowaniem jedną dziedziną,
4. zachowania powtarzalne, rutynowe, niezmienne,
5. trudności w komunikacji niewerbalnej (ograniczone gesty, skąpa ekspresja twarzy, dystans fizyczny, zachwianie rozumienia bliskości do innej osoby, kłopoty z kontaktem wzrokowym),
6. niezdarność ruchowa (nie zawsze).

Czy znane są przyczyny tego typu schorzeń ?

Niestety nie znamy przyczyny zachorowania. Wymieniany jest czynnik genetyczny (znacznie częściej chorują chłopcy) oraz niejasne aspekty, które miały miejsce w czasie życia płodowego (głównie infekcje). Zaburzenia ze spektrum autyzmu nie podlegają leczeniu farmakologicznemu. Z pacjentem pracuje psycholog, logopeda i specjalista od integracji sensorycznej, którzy „uczą” mózg korygować pewne zaburzenia. Można to ująć w następujący sposób. Pewne sfery są bardziej uwrażliwione i trzeba je „odwrażliwić”. Inne z kolei są mniej wrażliwe niż być powinny i te trzeba nauczyć wrażliwości na bodźce.  

W jaki sposób i od kiedy zatem rozwija się nasz układ nerwowy ?

Układ nerwowy rozwija się podczas procesu zwanego „embriogenezą”. Płytka nerwowa dająca początek rozwojowi całego mózgowia wytwarza się już 18-19 – go dnia rozwoju płodu. Między 22. a 25. dniem zaczynają różnicować się pęcherzyki mózgowe, które będą w przyszłości mózgiem. Pod koniec czwartego tygodnia rozwoju zarodka mamy już podział na przodomózgowie, śródmózgowie oraz tyłomózgowie. Zaczynają różnicować się bruzdy mózgowe. Następuje powolny, ale konsekwentny rozwój półkul i poszczególnych płatów. Z międzymózgowia na przykład wyodrębniają się pęcherzyki oczne, z których rozwiną się nerwy wzrokowe i siatkówka.

W drugim miesiącu rozwoju różnicują się półkule, wytwarza spoidło wielkie oraz układ komorowy. Pod koniec trzeciego miesiąca życia większość tętnic mózgu jest wykształcona. W czwartym rozwija się kora mózgu, praktycznie najważniejsza warstwa mózgowia, zawierająca „szare komórki”. 

Do końca ciąży, komórki nerwowe dojrzewają, rozwijają swoje funkcje, i zajmują właściwe dla siebie miejsce, czyli uczą się wykonywania czynności odpowiednich do swojej lokalizacji. Dojrzałe komórki mózgowe nie mają zdolności podziału, natomiast rozwijają się jeszcze długo po urodzeniu, praktycznie do końca wieku nastoletniego, a tworzenie osłon komórkowych trwa do dwudziestego roku życia.   

Czy kobiety – przyszłe mamy mają wpływ na rozwój płodu i noworodka np. poprzez modyfikację diety lub okresowe zwiększenie spożycia jakiś kluczowych składników?

Naturalnie, że tak. Od matki praktycznie zależy najwięcej. Dobrze jest, kiedy decyzja o posiadaniu potomstwa jest świadoma, a kobieta przygotowuje się do ciąży. W czasie takich przygotowań należy wykonać badania podstawowe, żeby wykluczyć niedokrwistość czy utajoną cukrzycę, zmierzyć ciśnienie oceniając jego prawidłowość. Ważne jest odwiedzenie dentysty i wyleczenie zębów, jako potencjalnych ognisk zapalnych. Odstawiamy też alkohol i zaczynamy racjonalnie się odżywiać.

Proszę zauważyć, że cewa nerwowa zamyka się niespełna trzy tygodnie po poczęciu. To koniec pierwszego miesiąca ciąży, początek drugiego, moment w którym występuje zahamowanie miesiączki. Robimy test ciążowy, tymczasem cały materiał genetyczny, który ma dać naszemu dziecku dobry start i prawidłowy rozwój mózgu jest już skompletowany. Dlatego wszystko, co najlepsze powinniśmy dziecku „dać” przed zajściem w ciążę. 

Trzy miesiące przed poczęciem należy przyjmować kwas foliowy, który jest bardzo ważnym składnikiem dla prawidłowego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego. Przyjmujemy codziennie jedną tabletkę do końca trzeciego miesiąca ciąży (Folic 0.4 mg, lub Acidum folicum 5 mg - preparaty dostępne bez recepty). Zapobiegamy w ten sposób złożonym i ciężkim wadom rozwojowym ośrodkowego układu nerwowego.

Po czwartym miesiącu ciąży warto wspomóc rozwój ośrodkowego układu nerwowego  przez przyjmowanie suplementów diety. Nie ma potrzeby łykania wszelkich witamin, wystarczy zbilansowana dieta chyba, że lekarz zleci suplementację. Podobnie jest z niedokrwistością. Kobiety na nią cierpiące, dostają zalecenia od swoich ginekologów, co i jak „łykać”.

Coraz częściej wspomina się też o wielonienasyconych kwasach tłuszczowych ? Czy słusznie ?

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe odgrywają ogromnie ważną rolę. To substancje, które pełnią ogromnie ważną rolę w żywieniu człowieka. W licznych badaniach potwierdzono ich możliwe działanie przeciwnowotworowe (zwłaszcza w przypadku raka piersi, okrężnicy oraz prostaty), poza tym obniżają zły cholesterol, zapobiegając zawałom.

Badania sugerują także dodatkowy wpływ kwasów na rozwój komórek mózgowia u płodów, ale także u noworodków, niemowląt i dzieci w wieku szkolnym oraz przedszkolnym. Kwasy wspomagają pamięć i koncentrację oraz leczenie zachowań agresywnych, niespecyficznych trudności w kontaktach społecznych oraz sprzyjają uczeniu się i zapamiętywaniu. Oprócz diety bogatej w takie kwasy można sięgnąć także po preparat Revitalit junior – dostępny bez recepty, który przyjmuje się w ilości jedna kapsułka dziennie.

Pani Doktor, praca ośrodkowego układu nerwowego wydaje się być bardzo skomplikowana i wieloaspektowa. Czy da się to wytłumaczyć w jakiś prosty obrazowy sposób? Jak wytłumaczyć dziecku jak pracuje masz mózg?

Rzeczywiście nasz mózg jest ogromnie skomplikowany i pełni złożone funkcje. Wielokrotnie pytano mnie o to, jak to się dzieje, że chodzimy, mówimy, czy myślimy czasem bez udziału naszej woli, to znów mamy możliwość wykonywania pewnych czynności tak, jak chcemy. Część pytań zadawały mi dzieci – własne, oraz ich koledzy.

Postanowiłam wytłumaczyć im funkcjonowanie mózgu na przykładzie bajki przygodowej „Julek i Maja w labiryncie”. To książeczka, która opowiada o przygodach pewnego rodzeństwa w grze komputerowej. Tyle, że gra rozgrywa się właśnie w ludzkim umyśle. Dzieci „wchodzą” do gry razem z mamą – neurologiem. Spotykają różne byty i mają wiele przygód. Jednocześnie starają się wrócić do prawdziwego świata. Po każdym z rozdziałów jest przystępne wyjaśnienie, w jakich strukturach mózgu były dzieci i za co one odpowiadają. Książka dostała nagrodę za propagowanie czytelnictwa w dobie gier komputerowych, a jej część trafiła do podręcznika do literatury dla piątej klasy.

Jak widać Doktor Albena Grabowska to nie tylko specjalistka od naszego mózgu ale i świetna pisarka!  Wiem z naszej rozmowy, iż Pani wielką pasją jest pisanie! I to nie tylko dla najmłodszych. Czy mogłaby Pani powiedzieć coś o Pani powieściach dla dorosłych? Do kogo są one skierowane i jakie niosą przesłanie?

Napisałam trzy powieści dla dorosłych oraz książkę o moich bułgarskich korzeniach „Tam, gdzie urodził się Orfeusz”. Pierwszą powieścią jest „Coraz mniej olśnień”. To powieść o tym, jak złożone są relacje między matką a córką. Druga z kolei „Lady M.” opowiada o współczesnej lady Makbet, która chce obsesyjnie kontrolować życie swoich bliskich, głównie męża.

Z kolei trzecia „Lot nisko nad ziemią” opowiada o kobiecie, która doznała w życiu straty. Najpierw traci możliwość bycia matką, potem męża, z którym była bardzo szczęśliwa. Zadaję pytanie, jak sobie radzić z takimi dramatami w życiu. Moje książki nie są romansami. Bohaterki są trudne, złożone, często niesympatyczne. Ale dokonują w życiu wyborów, przyjmując odpowiedzialność za siebie, chociaż czasami przyjdzie im drogo za to zapłacić. Bardzo zachęcam do poznania mojego drugiego ja – pisarki.

Bardzo serdecznie dziękuję za wywiad,
Joanna Górska
==============================
Wywiadu udzieliła pani Dr n. med Ałbena Grabowska-Grzyb; specjalista neurolog, i epileptolog. Kierownik Zakładu Patofizjologii i Elektroencefalografii w szpitalu dziecięcym w Dziekanowie Leśnym. Autorka wielu publikacji z zakresu padaczki a także książek skierowanych do dzieci m.in. z serii Maja i Julek . Jest autorką m.in.  powieści„„Coraz mniej olśnień”. Tam, gdzie urodził się Orfeusz”. oraz wydanej w kwietniu 2014 roku  „Lot nisko nad ziemią”.